Τρίτη 15 Νοεμβρίου 2016

Πως να χακάρεις ένα μυαλό #2: Μνημίδια συσχετισμού και βιολογικά κουμπιά




Αν διαβάσεις αυτό το κείμενο, σήμερα το βράδυ θα έχεις το καλύτερο σεξ που είχες ποτέ, αν όχι θα πεθάνεις με φριχτούς πόνους τις επόμενες ημέρες. 

 

Διαβάζεις έτσι; Φυσικά και διαβάζεις! Έχω ήδη την απερίσπαστη προσοχή σου. Όσον αφορά το ενδιαφέρον σου για παρακάτω, έχω πιθανόν βάλει γκολ από τα αποδυτήρια κι ας μην έχει καμία λογική διασύνδεση η ανάγνωση αυτού του κειμένου με τα προαναφερθέντα υποθετικά γεγονότα.

Το τι θα σου συμβεί τις επόμενες ώρες ή μέρες δεν έχει σχέση με το αν διαβάσεις αυτό το άρθρο ή όχι, οπότε χαλάρωσε. Ήθελα απλώς να σου δείξω πως δέσμευσα την προσοχή σου χρησιμοποιώντας το σεξ και τον φόβο, δύο από τα βιολογικά σου «κουμπιά» που αν πατηθούν, είναι σχεδόν αδύνατο να μην δώσεις σημασία. Όμως για αυτά θα σου πω λίγο παρακάτω.

Πρώτα σου χρωστάω την τρίτη και τελευταία κατηγορία μνημιδίων. Αν έχασες (ή ξέχασες) τις δύο πρώτες κατηγορίες, διάβασε εδώ. Σήμερα θα σου πω για τα μνημίδια συσχετισμού ή διασύνδεσης. Είναι τα μνημίδια που συσχετίζουν άλλα μνημίδια μεταξύ τους.

Τι σου θυμίζει η μυρωδιά του καμένου; Της βανίλιας; Τι συναισθήματα σου προκαλεί ένα κουτάβι; Η εικόνα ενός μωρού; Μια παραλία με έναν κοκκοφοίνικα; Ένα βίντεο με κάποιο βομβαρδιστικό εν δράσει; Μια δυνατή σειρήνα; Είναι όλα μνημίδια διασύνδεσης, ένας τρόπος να κατηγοριοποιήσεις τα πράγματα σε καλά και κακά.

Αν κοιτάξεις προσεκτικά, τα περισσότερα (αν όχι όλα) από τα μνημίδια διάκρισης και στρατηγικής μας, διαθέτουν ένα αντίστοιχο μνημίδιο συσχετισμού που τα συνδέει με άλλες εμπειρίες, αναμνήσεις ή συμπεριφορές μας.

Κλείσε τα μάτια και σκέψου κάτι, οτιδήποτε. Τώρα άσε ελεύθερη την σκέψη σου σε ότι αυτό το κάτι σου θυμίζει. Θα δεις εικόνες, πιθανόν άλλες εποχές. Συνέχισε όσο θέλεις. Από το ένα πράγμα στο άλλο, ένα ατέρμονο μπρος-πίσω σε αναμνήσεις, εικόνες κι εμπειρίες. Ένας ατέλειωτος ιστός από μνημίδια διασύνδεσης που συσχετίζουν τα πάντα στο μυαλό σου.

Αυτό βέβαια μπορεί να αποδειχθεί και η αχίλλειος πτέρνα του εγκεφάλου σου. Είναι η τρύπα στις άμυνές σου για να εισχωρήσουν ανούσια, και γι’ αυτό εχθρικά μνημίδια, και να σε μολύνουν για να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς τους. Προφανέστερο παράδειγμα: οι διαφημίσεις.

Έχεις αναρωτηθεί ποτέ γιατί υπάρχει ένα συγκεκριμένο μοτίβο στις διάφορες κατηγορίες διαφημίσεων; Καλλίγραμμα γυναικεία κορμιά, χαμογελαστά πρόσωπα, μωρά, ζώα, ευδιάθετες παρέες…; Όλα τους (κατά γενική ομολογία) μνημίδια ευχάριστων αναμνήσεων ή φαντασιώσεων που σκοπό έχουν αν συνδέσουν το αντίστοιχο συναίσθημα με το προϊόν τους.

Πρώτα μέσω της επανάληψης θα σου φυτέψουν το μνημίδιο διάκρισης του συγκεκριμένου προϊόντος, π.χ. το αναψυκτικό Χ, ώστε να το ξεχωρίσεις στο ράφι του σουπερμάρκετ. Στη συνέχεια, και λόγω της διαφήμισης, θα αναλάβει το μνημίδιο συσχετισμού προσφέροντάς σου μία τζούρα προκατασκευασμένης ευφορίας από ακαθόριστες αναμνήσεις μιας χαρούμενης παρέας. Υπόσχεται περισσότερα από τα υπόλοιπα αναψυκτικά, έτσι δεν είναι; Θα το πάρεις!

Κάντο μερικές φορές και το αντίστοιχο μνημίδιο στρατηγικής θα εγκατασταθεί μέσα σου. Από εκεί και πέρα το χέρι σου θα απλώνεται αυτόματα, όταν ψωνίζεις αναψυκτικό. Είσαι δικός τους και δικιά τους.

Είναι ένας τρόπος κι αυτός για να σε ελέγξουν. Όχι μόνο οι διαφημιστές. Η κυβέρνηση το κάνει, στη δουλειά σου το κάνουν, οι φίλοι σου το κάνουν, όλοι το κάνουν! Σε βομβαρδίζουν συνεχώς με μνημίδια συσχετισμού, θετικά ή αρνητικά.

Το μάθημα της ιστορίας διδάσκει στα παιδιά τα επιτεύγματα του έθνους και όχι τις τραγικές του αστοχίες, ώστε να τους μεταδώσει το μνημίδιο του πατριωτισμού και στη συνέχεια με τις εθνικές εορτές να το συσχετίσουν με μνημίδια υπερηφάνειας και ανωτερότητας. Ο διευθυντής σε κατσάδιασε που άργησες και αυτό είναι το μνημίδιο συσχετισμού μεταξύ της αργοπορίας και των συναισθημάτων ντροπής, θυμού ή μεταμέλειας που προέκυψαν από την κατσάδα, ώστε να μην το ξανακάνεις. Συγκεκριμένα άτομα ίσως σε προδιαθέτουν να νιώθεις ευδιάθετος ή κακοδιάθετος, ακόμα και όταν απλά τους σκέφτεσαι, επειδή το μνημίδιο διασύνδεσής τους μέσα σου, τους συνδέει με την αντίστοιχη διάθεση. Κάποια ετήσια οικογενειακή μάζωξη ή γεγονός, ας πούμε Χριστούγεννα, σε βάζει στη συναισθηματική κατάσταση ενός συγκεκριμένου μνημιδίου συσχετισμού, θετικού ή αρνητικού, που ήδη σε έχει προσβάλει, και κάθε Χριστούγεννα έχεις μια παρόμοια αίσθηση.

Ότι σε έλκει και ότι αποστρέφεσαι είναι απλώς το επικρατέστερο μνημίδιο συσχετισμού που εδραιώθηκε μέσα σου από κάποια τυχαία γεγονότα του παρελθόντος. Το αν σου αρέσει ένα συγκεκριμένο φαγητό κι εμένα όχι, δεν έχει να κάνει με το φαγητό το ίδιο, αλλά με το μνημίδιο συσχετισμού που υπάρχει στο μυαλό μας για το συγκεκριμένο πιάτο.

Ας κάνουμε μια πρακτική άσκηση για παρατήρηση, στο πνεύμα του προηγούμενου άρθρου. Όλοι μας έχουμε καθημερινές συνήθειες. Μπορεί να είναι κάτι απλό, όπως λόγου χάρη το να ανάβεις την τηλεόραση όταν κάθεσαι στον καναπέ ή μια πιο σοβαρή έξη, παραδείγματος χάρη ένα τσιγάρο με τον πρωινό καφέ. Δεν έχει και πολύ σημασία. Είναι και τα δύο, μνημίδια διασύνδεσης που συσχετίζουν π.χ. την τηλεόραση με την χαλάρωση στον καναπέ ή τον καφέ με το πρώτο τσιγάρο της ημέρας.

Φωτογραφία: hot-hot-heat
Για την επόμενη άσκηση, σπάσε αυτή τη διασύνδεση. Κάνε το τσιγάρο σε άλλο δωμάτιο πριν πιεις καφέ κι έπειτα απόλαυσέ τον μόνο του. Ή κάτσε στον καναπέ χωρίς να ανοίξεις τηλεόραση και κάνε κάτι άλλο. Όταν θελήσεις να δεις τηλεόραση, κάτσε κάπου αλλού, ίσως σε μια καρέκλα.

Σαφώς και αυτά είναι απλά παραδείγματα. Βρες μια δική σου συνήθεια και δες με τι την συνδυάζεις. Έπειτα κάνε την αποκομμένη και ανεξάρτητα από αυτό για μερικές φορές.
Αυτό που θα διαπιστώσεις είναι το τι ακριβώς σου προσφέρει αυτή η συνήθεια χωρίς την πόλωση του μνημιδίου συσχετισμού της. Θα σου επιτρέψει να την επαναξιολογήσεις περισσότερο αντικειμενικά, αφού το μυαλό σου θα επεξεργάζεται την εμπειρία απερίσπαστο από την συνήθειά σου.

Αν το κάνεις αυτό με μερικές από τις καθημερινές σου συνήθειες, θα αρχίσεις να βλέπεις ότι πολλές από αυτές σου είναι άχρηστες ή επιβλαβείς, ενώ ίσως άλλες θα σου ήταν χρησιμότερες σε διαφορετικές στιγμές της ημέρας. Θα μπορέσεις να αναπροσαρμόσεις τις συνήθειες σου για να πας ένα βήμα πιο κοντά σε αυτό που θέλεις για εσένα. Δεν θα πυροδοτούνται αυτόματα, χωρίς την έγκρισή σου, από τα μνημίδια συσχετισμού.

Σε ένα βαθύτερο επίπεδο βέβαια, ίσως έχεις αρχίσει να καταλαβαίνεις το πρόβλημα. Είναι τα πράγματα που θέλουμε (ή τα πράγματα που αρνούμαστε) πραγματικά αυτά, ή μήπως είναι τυχαία μνημίδια συσχετισμού στο μυαλό μας που παίρνουν τον έλεγχο, όχι για να μας κάνουν την ζωή πιο εύκολη, αλλά απλώς για να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν τα ίδια; Ακόμα χειρότερα, μήπως είναι μνημίδια που μας έχουν εμφυτευθεί επίτηδες από εξωτερικές δομές, οργανισμούς ή ανθρώπους για να μας ελέγξουν;

Για να προλάβω κάθε παρεξήγηση, δηλώνω εξαρχής σκεπτικιστής στις θεωρίες συνομωσίας. Όπως διάβασες (κι αν δεν το έκανες, καν’ το) στις «απίστευτες περιπέτειές του κυρίου Μανιτάρη Κάπα», αν και δεν τις αρνούμαι κατηγορηματικά, δεν μπορώ να αποδείξω την ύπαρξη καμιάς σκοτεινής στοάς που θέλει να εξουσιάσει τον κόσμο. Δεν μαζεύονται οι δέκα πλουσιότεροι άνθρωποι σε ένα μυστικό καταφύγιο υψίστης ασφαλείας για να καταστρώσουν σχέδια υποδούλωσης του πλανήτη, απλούστατα επειδή ο πλανήτης είναι ήδη υποδουλωμένος. Δεν υποδουλώθηκε όμως από αυτούς, αλλά από την ίδια την λειτουργία του εγκεφάλου μας που δημιούργησε αυτό το σύστημα. Το σύστημα «ανθρωπότητα» που είναι ένα πεδίο μάχης των επικρατέστερων μνημιδίων.

Πολιτισμοί, υποκουλτούρες, θρησκείες, πολιτικές θεωρίες, προσωπικές απόψεις, ροή χρήματος, εξουσίας και δύναμης, και πάμπολλων άλλων σε ένα καζάνι που βράζει αλλά δεν ξεχειλίζει, γιατί βρίσκεται σε μια σχετική χαοτική ισορροπία. Όμως για αυτό θα σου πω σε επόμενο κείμενο.

Η θεωρία της εξέλιξης καθόρισε τα πιο επιτυχημένα μνημίδια. Πολλά από αυτά τεμπελιάζουν ανέμελα μέσα σου. Με την πάροδο των αιώνων τα αποτυχημένα ξεχάστηκαν ή μεταλλάχθηκαν, μεταλλάσσοντας μαζί και τις ίδιες τις κοινωνίες.

Όμως το σύστημα έχει τρύπες. Ο ίδιος ο τρόπος που χρησιμοποιούμε τον εγκέφαλό μας (ή καλύτερα μας χρησιμοποιεί) έχει τρύπες ασφαλείας ελέγχου. Όποιος ελέγχει τα μνημίδιά σου, ελέγχει εσένα! Φυσικά και θα δημιουργούνταν, εξελικτικά, δυνάμεις που θα το εκμεταλλεύονταν.

Εδώ είναι η διαφορά μου από τους συνομωσιολόγους. Αν υπάρχουν σκοτεινές ομάδες ανθρώπων που κινούν τα νήματα της ανθρωπότητας, δεν είναι εκείνοι οι υπεύθυνοι αυτής της κατάστασης. Αυτοί απλώς «διορίστηκαν» εκεί από το σύστημα για να το διατηρήσουν. Το μόνο πράγμα που θέλει το σύστημα είναι να αυτοδιατηρηθεί. Τίποτε άλλο.

Αν αύριο ένας μαγικός ιός σκότωνε ακαριαία όλους τους CEO, μεγαλοτραπεζίτες και μεγιστάνες στην υφήλιο, τι νομίζεις ότι θα γίνονταν; Τίποτα σπουδαίο! Οι αντικαταστάτες τους είναι ήδη ορισμένοι και το σύστημα έχει προβλέψει κάθε τέτοια μεμονωμένη περίπτωση. Κλείνω την μικρή αυτή παρένθεση και επιστρέφουμε στο θέμα μας.

Θέλω να πάμε ακόμα πιο βαθιά. Γιατί τα μνημίδια συσχετισμού δεν είναι μόνο στις καθημερινές σου συνήθειες. Μερικά από αυτά είναι πανίσχυρα και μας προσβάλουν όλους ανεξαρτήτου καθημερινότητας. Οι συσχετισμοί τους αγγίζουν τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού και φαίνονται σχεδόν απόλυτοι.

Όμως κανένας συσχετισμός μέσα σου δεν μπορεί να είναι απόλυτος, γιατί αυτό θα προϋπέθετε μια απόλυτη αλήθεια και, όπως σου εξήγησα σε προηγούμενο κείμενο, τέτοιο πράγμα δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει. Άρα πως διαμορφώνονται τα δημοφιλή μνημίδια συσχετισμού; Εδώ που τα λέμε το χρώμα του κόκκινου, η λέξη «ελευθερία», οι πρώτες νότες της πέμπτης συμφωνίας του Μπετόβεν ή ένα κουτάβι μπορεί να σημαίνουν εντελώς διαφορετικά πράγματα για σένα και για μένα. Άρα πως μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να μας ελέγξουν μολύνοντας μας με κάποιο μνημίδιο συσχετισμού;

Χρειάζεται μια κοινή αναφορά για όλους. Χρειάζεται κάτι στο οποίο όλοι ανεξαιρέτως θα δώσουν προσοχή. Κάτι που αν συνδεθεί με οποιοδήποτε μνημίδιο, αυτό θα έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να σε μολύνει.

Αυτό το κάτι είναι τα βιολογικά κουμπιά, τα τρία Φ: το φαγητό, το φλερτ και ο φόβος.

Ας κάνουμε ένα ταξίδι πίσω στο χρόνο, τότε που οι άνθρωποι ήταν ακόμα υπερεξελιγμένοι πίθηκοι και η επικοινωνία περιορίζονταν σε άναρθρες κραυγές. Στην αυγή της ανθρωπότητας η βασιλεία των μνημιδίων ήταν πολύ περιορισμένη. Τον πρώτο λόγο είχαν τα γονίδια. Αυτά, όπως άλλωστε και τα μνημίδια, το μόνο που ήθελαν ήταν να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν.

Αυτός τελικά είναι ο σκοπός της εξέλιξης και για αυτό τον λόγο δημιουργήθηκαν τα ανώτερα θηλαστικά, όπως ο άνθρωπος. Τα γονίδια «συμμάχησαν» και έφτιαξαν αυτούς τους πολύπλοκους οργανισμούς για να έχουν περισσότερες πιθανότητες στην επιβίωση και αναπαραγωγή. 

Κάπου εδώ κάνουν την εμφάνισή τους τα βιολογικά κουμπιά, η γέφυρα (ας μου επιτραπεί) μεταξύ γονιδίων και μνημιδίων. Γιατί ναι μεν είναι μνημίδια, αλλά δεν τα μαθαίνουμε. Βρίσκονται μέσα μας από τη στιγμή που γεννιόμαστε. Είναι στη ROM του εγκεφάλου μας, όταν κάνει boot στην πρώτη του αναπνοή στο μαιευτήριο.

Πρόκειται για το φαγητό, το σεξ και τον φόβο. Αν οτιδήποτε συνδεθεί με κάποιο από αυτά τα τρία είναι σχεδόν αδύνατον να μην σου κεντρίσει τουλάχιστον την προσοχή. Είναι στη φύση σου. Γιατί; Ας πάμε πάλι πίσω. 

Στις σπηλιές τους ακόμα, ήταν πάρα πολύ σημαντικό για τους ανθρώπους να βρίσκουν και να αποθηκεύουν φαγητό (τότε δεν υπήρχαν ούτε σουπερμάρκετ, ούτε ψυγεία), να γλυτώνουν από εκατομμύρια κινδύνους, όπως σαρκοβόρα ή καιρικές συνθήκες, και να κάνουν πολλά παιδιά, ώστε τα γονίδιά τους να αντιγράφονται όσο το δυνατόν περισσότερο. Γονότυποι ανθρώπων που δεν ήταν «ευαίσθητοι» σε ένα από αυτά τα τρία πράγματα με την πάροδο των αιώνων εξαλείφθηκαν είτε γιατί δεν επιβίωναν όσο οι υπόλοιποι, είτε γιατί δεν έκαναν αρκετούς απογόνους.

Χιλιετίες αργότερα φτάνουμε σε μένα και σε σένα. Όπως βλέπεις είμαστε η άκρη μιας αλυσίδας γονιδίων χιλιάδων ετών. Είμαστε αυτοί που επιβίωσαν από το ανελέητο ξεσκαρτάρισμα της εξέλιξης, επειδή οι επιτυχημένοι προϊστορικοί παππούδες μας ενδιαφέρονταν να βρουν τροφή, να ζευγαρώσουν και να αποφύγουν πιθανούς κινδύνους για εκείνους και την οικογένειά τους.

Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς. Η επιβίωση και αναπαραγωγή των γονιδίων χρειάζονταν αυτά τα τρία πράγματα για να είναι επιτυχημένη. Γονίδια που δεν υποστήριζαν ή τουλάχιστον δεν έδιναν σημασία στα τρία Φ εξαλείφθηκαν μέχρι να φτάσουμε στο σήμερα. Αυτή είναι η μακρινή μας κληρονομιά. Σχεδόν όλοι μας διαθέτουμε κουμπιά μέσα μας για το φαγητό, το σεξ και τον φόβο, κουμπιά που αν πατηθούν είναι αδύνατο να μην κερδίσουν την προσοχή σου. Το πρώτο βήμα για να μολυνθείς.

Ορίστε ο λόγος για τις όλο και πιο πολύ καταστροφολογικές ειδήσεις. Δεν είναι κάποιο σκοτεινό σχέδιο των δημοσιογράφων. Απλώς ο φόβος «πουλάει», επειδή όλοι έχουμε την ευαισθησία αυτού του βιολογικού κουμπιού. Άρα θα δώσουμε σημασία. Όσο πιο τρομολαγνικό το δελτίο ειδήσεων, τόσο καλύτερη και η τηλεθέασή του!
Φωτογραφία: gilad

Ορίστε ο λόγος για τα καλλίγραμμα ημίγυμνα μοντέλα που προσπαθούν να σου πουλήσουν από αρώματα και γιαούρτια μέχρι αυτοκίνητα και ταξίδια αναψυχής. Οποιαδήποτε τέτοια εικόνα θα σου πατήσει το βιολογικό κουμπί της αναπαραγωγής, ώστε να δώσεις σημασία και να μολυνθείς από το μνημίδιο της διαφήμισης.

Ορίστε κι ο λόγος για τα αμέτρητα έντυπα πιτσαρίας ή γυράδικου που κατά καιρούς κατακλύζουν την πόρτα σου, ή το γιατί στιγμιαία σου αποσπά την προσοχή κάποιος που τρώει στο δρόμο ή η μυρωδιά έξω από ένα ψητοπωλείο.

Τα πιο επιτυχημένα μνημίδια συσχετισμού είναι αυτά που συνδέουν το οτιδήποτε με ένα από τα τρία βιολογικά κουμπιά: το φαγητό, το σεξ ή τον φόβο. Είναι αυτά που, το πιο πιθανό, έχουμε κοινά εγώ κι εσύ ανεξαρτήτως καταβολών, μόρφωσης ή εμπειριών ζωής. Τώρα όμως ξέρεις. Δεν θα αφήσεις κανέναν να σου τα ξαναπατήσει αυθαίρετα, έτσι δεν είναι;

Προσπάθησε να δεις υπό αυτό το πρίσμα την καθημερινότητά σου. Πόσο πραγματικές ή «φουσκωμένες» είναι οι διάφορες δυστυχίες που σε περιμένουν, σύμφωνα με τον πολιτικάντη που προωθεί την προσωπική του ατζέντα; Πόσο σχετική είναι μια χαμογελαστή καλλονή με το τι μπορεί να σου προσφέρει εσένα το προϊόν που διαφημίζει; Πως σε «διαλέγει» το φαγητό σου κάνοντας δύσκολο να μείνεις πιστός σε υγιείς διατροφικές συνήθειες;

Πριν κλείσω τη σημερινή μας κουβεντούλα, θέλω να βάλω έναν αστερίσκο και να αποκλίνω λίγο από την βιβλιογραφία που ενέπνευσε αυτά τα κείμενα. Έχω την υποψία ότι υπάρχει ένα τέταρτο βιολογικό κουμπί. Ίσως όχι τόσο απαραίτητο όσο τα άλλα, αλλά κάτι που εξελίχθηκε μαζί τους από την στιγμή που διαμορφώσαμε συνείδηση και τα μνημίδια πήραν τον έλεγχο. Το γέλιο.

Κάθε φορά που γελάς, τα πνευμόνια σου γεμίζουν αέρα και ο εγκέφαλός σου οξυγόνο. Αυτό προκαλεί την παραγωγή ενδορφίνων, δηλαδή των φυσικών ευφορικών ουσιών του οργανισμού. Με απλά λόγια νιώθεις καλύτερα, οξυγονώνεις τον εγκέφαλο σου και άρα σκέφτεσαι πιο «ξεκούραστα», ξεφορτώνεσαι το στρες, ενδυναμώνεις το ανοσοποιητικό σου, γίνεσαι αποδοτικότερος ή αποδοτικότερη, φαίνεσαι κοινωνικά πιο προσιτός ή προσιτή και μακροπρόθεσμα ζεις περισσότερο, όπως έχουν αποδείξει και σχετικές μελέτες.

Συνεπώς το γέλιο ή το χιούμορ, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ένα τέταρτο βιολογικό κουμπί που εξελίχθηκε μέσα μας επειδή προσέφερε αποδοτικότερη επίλυση προβλημάτων και μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής. Αν το καλοσκεφτείς, είναι ήδη πολύ καλό σαν όχημα για διασπορά μνημιδίων διάκρισης ή συσχετισμού, και φυσικά όχι πάντα για το καλό του ατόμου ή του περιβάλλοντός του.

Πολλά ρατσιστικά ή σεξιστικά ανέκδοτα μπορεί να προέλθουν από ανθρώπους που δεν είναι κατ’ ανάγκη ρατσιστές ή σεξιστές. Όμως εν αγνοία τους χρησιμοποιούνται από τα μνημίδια του ανεκδότου, και υπό την επήρεια του κουμπιού του χιούμορ, αυτά επιβιώνουν μέσα τους και μεταδίδονται και σε άλλους.

Ορίστε λοιπόν οι κρίκοι στους οποίους καταλήγουν οι αλυσίδες που είσαι δεμένος και δεμένη. Τρία Φ κι ένα Χ: φαγητό, φλερτ, φόβος και χιούμορ. Την επόμενη φορά θα δούμε και τις ίδιες τις αλυσίδες μία-μία.

Προς το παρόν έχεις τα βασικά εργαλεία για να κάνεις πρώτα βήματα στην κατανόηση του ίδιου σου του μυαλού. Το μεταισθησιογόνο με το οποίο σε εμβολίασα είναι το υπερμνημίδιο: το μνημίδιο που μιλάει για τα μνημίδια!

Τώρα ξέρεις ότι οι σκέψεις μέσα στο κεφάλι σου υπάρχουν γιατί εξυπηρετούν τους δικούς τους σκοπούς και όχι τους δικούς σου. Δεν τις ενδιαφέρει αν είσαι ευτυχισμένος ή ευτυχισμένη. Δεν τις ενδιαφέρει καν αν αληθεύουν, εξυπηρετούν ή έστω είναι ωφέλιμες. Το μόνο που χρειάζονται είναι να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. Με οποιοδήποτε κόστος.

Τώρα ξέρεις για τα μνημίδια διάκρισης και τον τρόπο που βλέπεις ή μπορείς να δεις τα πράγματα. Ξέρεις για τα μνημίδια στρατηγικής και τις αυτόματες συμπεριφορές σου που ίσως δεν είναι καν επιλογή σου. Ξέρεις για τα μνημίδια συσχετισμού και το πώς σε προδιαθέτουν θετικά ή αρνητικά σε πρόσωπα, πράγματα και συμπεριφορές, ή πως σε μαγνητίζουν συνδεόμενα στα βιολογικά κουμπιά του φαγητού, του φόβου, της ηδονής και του γέλιου.

Έχεις κάνει ήδη το πρώτο βήμα στο να χακάρεις το ίδιο σου το μυαλό και να το αναβαθμίσεις. Είναι καιρός να πάρεις τον έλεγχο. Δεν νομίζεις;



ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)


Wright, Robert. The Moral Animal: Why We Are The Way We Are: The New Science of Evolutionary Psychology (Pantheon, 1994).
Dawkins, Richard. River Out of Eden: A Darwinian View of Life (Basic Books, 1995).
Brodie, Richard. Virus of the Mind  (Integral Press, 1996).
Sterenly, Kim and Griffiths, Paul E. Sex and Death: An Introduction to Philosophy of Biology (University of Chicago Press, 1999).
Graham, Gordon. Genes: A Philosophical Inquiry (Routledge, 2002).



Τρίτη 1 Νοεμβρίου 2016

Πώς να χακάρεις ένα μυαλό #1: Μνημίδια διάκρισης και στρατηγικής




Το software έχει προβλήματα.

Τρύπες ασφαλείας. Το ίδιο σου το μυαλό, αυτό που θεωρείς ότι γνωρίζεις τόσο καλά, είναι διάτρητο σε εισβολείς που ούτε καν γνωρίζεις την ύπαρξή τους. Η άμυνά σου απέναντί τους είναι αστεία. Μετά σε ελέγχουν.

Χρειάζεσαι αναβάθμιση και προγράμματα προστασίας. Επειδή όμως το update μιας πιθανής επιφοίτησης είναι ένα πολύ σπάνιο φαινόμενο, θα σου δώσω τα εργαλεία που χρησιμοποιεί ο κάθε χάκερ που σέβεται τον εαυτό του, τα εργαλεία με τα οποία ο ίδιος ο χρήστης μπορεί να κάνει αυτή την (απίστευτη) αναβάθμιση.

Ένας «χάκερ» (hacker) είναι κάποιος που αποκτά πρόσβαση, επιθυμητή ή όχι, σε έναν υπολογιστή με σκοπό την ανάλυση, αντιγραφή ή δημιουργία δεδομένων. Θα μεταφέρω αυτή την έννοια έξω από τον ψηφιακό κόσμο, στον θαυμαστό κόσμο του μυαλού σου, αφού στο κάτω-κάτω υπολογιστής είναι κι αυτό και μάλιστα ο τελειότερος που έχει κατασκευαστεί ποτέ.

Πως θα σου φαίνονταν αν σου έλεγα ότι μπορείς να επέμβεις κατά βούληση σε όλα τα «προγράμματα» που τρέχει το μυαλό σου, να διαγράψεις όσα σε κάνουν δυστυχισμένο ή σε τραβάνε πίσω, και να βελτιώσεις σε επίπεδα που ακόμα δυσκολεύεσαι να φανταστείς, όλα τα υπόλοιπα; Να κάνεις λίγο υγιές overclocking στο μυαλό σου και να καθαρίσεις το registry της συνείδησής σου; Πως θα σου φαίνονταν αν σου έλεγα ότι μπορείς να χακάρεις το ίδιο σου το μυαλό σου και να αποκτήσεις πρόσβαση σε προγράμματα, τοίχους προστασίας και antivirus που ούτε καν ήξερες ότι υπάρχουν;

Ετοιμάσου να μπουστάρεις τον πνευματικό σου κόσμο και να δεις τον πραγματικό όπως ποτέ πριν. Πάρε μια βαθιά ανάσα και βούτα. Σε περιμένουν πολλές εκπλήξεις σε αυτό το ταξίδι.

Καταρχάς πρέπει να σου μιλήσω για τα μνημίδια. Αν δεν διάβασες ακόμα τις «απίστευτες περιπέτειές» μου, εδώ θα πάρεις μια γεύση. Αν τις διάβασες, θα σου συμπληρώσω τις πληροφορίες.

Πρώτα απ’ όλα, χρειάζεται να καταλάβεις τι είναι τα μνημίδια, τον τρόπο που μεταδίδονται και κυρίως, το πώς αυτά συγκροτούν το Εγώ σου. Πριν ασχοληθούμε με το ποιος είσαι, ας δούμε το ποιος νομίζεις ότι είσαι! 

Σύμφωνα με τον ορισμό του meme, ο οποίος δόθηκε από τον Richard Dawkings στο διάσημο πλέον βιβλίο του «The selfish gene», ένα μνημίδιο είναι μια ιδέα, συμπεριφορά ή στυλ που εξαπλώνεται από άτομο σε άτομο σε ένα πολιτισμό. Έκτοτε (1976) υπήρξαν πολλές παραλλαγές του ορισμού, που οδήγησαν μάλιστα και σε διάφορες σχολές μελέτης του συγκεκριμένου θέματος. Όμως ας μην αναλωθούμε σε ιστορικές λεπτομέρειες. Για τον σκοπό αυτών των κειμένων, θα θεωρήσουμε μνημίδια την οποιαδήποτε νοητική διεργασία που μπορεί να μεταδοθεί από εγκέφαλο σε εγκέφαλο είτε απ’ ευθείας (π.χ. μέσω συζήτησης ή μίμησης) είτε εμμέσως (π.χ. μέσω ενός βιβλίου ή τραγουδιού).

Διαβάζοντας παρακάτω θα έχεις την ευκαιρία να δεις τον εαυτό σου ή την προσωπικότητά σου «απ’ έξω», σαν να μην ήσουν εσύ. Σαν να παρατηρούσες ένα φίλο. Ή καλύτερα σαν να παρατηρούσες ένα κοπάδι ιδεών που απαρτίζουν αυτό που ονομάζεις «φίλο». Σωστά, ο φίλος σου δεν υπάρχει, παρόλο που εκείνος πιστεύει το αντίθετο. Η προσωπικότητά του είναι απλώς ένα συνονθύλευμα ιδεών, συμπεριφορών, εξαρτήσεων, συναισθημάτων και διαφόρων άλλων νοητικών διεργασιών.  Μια συλλογή μνημιδίων.

Θεώρησε τα μνημίδια αυτόνομα. Τα «προγράμματα» που τρέχουν στο μυαλό σου έχουν τους δικούς τους σκοπούς. Για αρχή, μπορείς να φανταστείς μικρές μαϊμούδες που πηδάνε από νευρώνα σε νευρώνα στο κεφάλι σου. Οι ατίθασες και απείθαρχες σκέψεις σου. Προσπάθησε να το δεις από τη μεριά τους. Πρέπει να «σκεφτείς» όπως εκείνα για να καταλάβεις πως λειτουργούν. Να αλλάξεις σημείο αναφοράς!

Τα μνημίδια χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία που φιλοξενείς στο κεφάλι σου είναι τα μνημίδια διάκρισης. Οι σκιές στην παραβολή του Πλάτωνα για τις οποίες μίλησε κάπου 2500 χρόνια πριν.

Κοίταξε γύρω σου και εστίασε σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο. Τι βλέπεις; Θα μου πεις ένα «κάτι», οτιδήποτε, αλλά είναι στην πραγματικότητα έτσι; Στη δικιά μου περίπτωση βλέπω το πιστό μου στυλό. Περίμενε, μήπως είναι μια κυλινδρική θήκη μελάνης; Μια μονάδα μέτρησης;  Κέρδη στην εταιρία που το κατασκεύασε; Δουλειά για τους εργαζόμενούς της; Ένα σκουπίδι που κάποια στιγμή αναπόφευκτα θα μολύνει το περιβάλλον; Εργαλείο ξεβουλώματος του νιπτήρα; Ίσως ένας πιθανός χάρακας;

Το στυλό είναι αυτό που είναι και δεν έχει καμία ανάγκη να αυτοπροσδιοριστεί σε μένα. Εγώ είμαι αυτός που έχει την ανάγκη να το κατηγοριοποιήσει και να του δώσει όνομα και ιδιότητες. Χρειάζομαι να το ορίσω. Δεν βλέπω το στυλό. Βλέπω την εικόνα που επιλέγει το μυαλό μου για το στυλό. Το μνημίδιο διάκρισης.

Για το καθετί που υπάρχει έχεις κι ένα μνημίδιο διάκρισης που το συνοδεύει. Είναι τα φίλτρα σου για να μην τρελαθείς από την ακατάπαυστη ροή πληροφοριών του κόσμου. Είναι όμως και οι σκιές στον τοίχο της σπηλιάς του Πλάτωνα.

Αυτό βέβαια δεν είναι απαραίτητα κακό, τώρα που το ξέρεις. Γιατί όπως είδες στην περίπτωση του στυλό μου, υπάρχουν ίσως δεκάδες μνημίδια διάκρισης που μπορούν να συνοδέψουν κάτι. Είναι στο χέρι μου όμως (ή καλύτερα στο μυαλό μου) να διαλέξω ποιο με εξυπηρετεί σε συγκεκριμένες περιπτώσεις.

Αν εξ’ αρχής ήμουν περισσότερο στενόμυαλος λέγοντας «αυτό είναι ένα στυλό, τέλος», θα μου είχα στερήσει όλες τις υπόλοιπες εναλλακτικές. Το μνημίδιο του «στυλό, τέλος» θα είχε επικρατήσει στο μυαλό μου και θα ήμουν αναγκασμένος να το βλέπω μόνο έτσι από εκεί και πέρα.

Το ‘πιασες; Τα πράγματα γύρω μας δεν υπάρχουν κατ’ ανάγκη όπως τα φαντάζεσαι, είναι απλά μνημίδια διάκρισης που προβάλλονται στο μυαλό σου ώστε να τα αναγνωρίσεις. Άρα αφού είναι στο μυαλό σου, μπορείς να είσαι περισσότερο «ελαστικός» ή «ελαστική» με την πραγματικότητα γύρω σου.  Να την δεις περισσότερο όπως εσύ θέλεις και όχι όπως αποφάσισε το επικρατέστερο μνημίδιο.

Η δεύτερη κατηγορία μνημιδίων είναι τα μνημίδια στρατηγικής, οι συμπεριφορές σου. Φαντάσου ότι σου ζητάω να ανάψεις το φως. Αυτόματα το μυαλό σου ανασύρει το πλάνο: θα σηκωθείς, θα περπατήσεις ως τον διακόπτη του τοίχου και θα τον πατήσεις. Κάτι τόσο απλό, όσο το να ανάψεις το φως συνοδεύεται από ένα σχέδιο δράσης που ήδη γνωρίζεις. Ένα μνημίδιο στρατηγικής.

Αν σου ζητούσα να φτιάξεις έναν υπολογιστή με ότι υλικά βρεις στην κουζίνα σου, μάλλον δεν θα ήξερες καν από πού να αρχίσεις. Προφανώς σου λείπει το σχετικό μνημίδιο.

Πέρα από την πλάκα όμως, καθετί που κάνουμε ως επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά είναι απλώς το επικρατέστερο μνημίδιο στρατηγικής. Κάποιο άλλο τέτοιο μνημίδιο στην περίπτωση με το φως θα μπορούσε να είναι να ζητήσεις σε μένα να το ανάψω, να αρνηθείς ή να αρχίσεις να πετάς πράγματα στον διακόπτη προσπαθώντας να τον πετύχεις. Δεν έχει σημασία. Παρότι πιθανόν γνωρίζεις όλες τις εναλλακτικές, ένα είναι το επικρατέστερο μνημίδιο. Αυτό που λειτούργησε με περισσότερη επιτυχία στο παρελθόν.

Εδώ είναι το κλειδί. Συμπεριφέρεσαι με βάση το μνημίδιο στρατηγικής που επικράτησε πέραν των υπολοίπων, όχι εκείνου που εσύ διάλεξες γιατί σε κάνει πιο πλήρη και ευτυχισμένο ή ευτυχισμένη. Στο παραπάνω παράδειγμα, ένας υποτιθέμενος, συνήθως κατσούφης, γνωστός μου πιθανόν να αρνιόταν με άσχημο τρόπο να ανάψει το φως. Μετά από μια σύντομη λογομαχία, θα το άναβα μόνος και η ατμόσφαιρα θα είχε παγώσει.

Απέναντί μου, πιθανόν να ένιωθε καλύτερα με μια πιο ζεστή συνύπαρξη και επικοινωνία, όμως το μνημίδιο στρατηγικής δούλεψε! Το φως άναψε, δεν άναψε; Το μνημίδιο της άρνησης δούλεψε πιθανόν και στο παρελθόν, γι’ αυτό και έχει επικρατήσει έναντι των υπόλοιπων εναλλακτικών. Όμως εκείνο δεν νοιάζεται για την ευτυχία του φορέα του. Το μόνο που το ενδιαφέρει είναι να επικρατήσει μέσα του και να επιβιώσει όσο το δυνατόν περισσότερο. Έστω και αν ο φορέας χαρακτηρίζεται (και πιθανόν γίνεται ως συνέπεια) κατσούφης και στριφνός.

Οι αυτόματες συμπεριφορές μας είναι απλώς τα επικρατέστερα μνημίδια στρατηγικής μέσα μας, που αποκτήσαμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας με παρατήρηση, μίμηση, εκπαίδευση ή οτιδήποτε άλλο. Η εξελικτική ψυχολογία αναφέρει ότι τα πιο ισχυρά μνημίδια στρατηγικής είναι αυτά που μας εμφυτεύονται στα 4 πρώτα χρόνια της ζωής μας.

Φαντάσου ένα κορίτσι τριών ετών που, όταν θέλει κάτι, γκρινιάζει και κλαίει. Αν η μαμά του και το περιβάλλον του ικανοποιούν τις επιθυμίες του, τότε το μνημίδιο της γκρίνιας εδραιώνεται μέσα του. Ενήλικη πια, το συγκεκριμένο μνημίδιο θα την χρησιμοποιεί, όποτε εκείνη νιώθει άβολα. Γκρίνια στον φίλο που άργησε, γκρίνια στην συνάδελφο για την προϊσταμένη, γκρίνια στον περιπτερά για τα ψιλά, γκρίνια παντού. Είναι το συγκεκριμένο μνημίδιο στρατηγικής που την ελέγχει.

Άλλες μαμάδες ίσως να μην ανταποκρίνονταν στη γκρίνια της μικρής. Ίσως να ανταποκρίνονταν σε αγκαλίτσες ή νάζια. Δεν έχει σημασία. Κάποιο από όλα θα επικρατήσει στο τέλος. Είναι αυτό που θα ελέγχει το συγκεκριμένο κορίτσι όταν αλληλεπιδρά αυτόματα με τον κόσμο γύρω της. Είναι όμως το κατάλληλο για την κάθε περίπτωση; Είναι αυτό που πραγματικά θέλει;

Ο κόσμος γύρω σου είναι γεμάτος από ανθρώπους που γκρινιάζουν, μοιράζουν αγκαλίτσες, κάνουν νάζια ή αντιδρούν με μια πληθώρα αυτοματισμών σε κάθε τους δυσκολία, όχι επειδή το διαλέγουν με βάση την λογική τους, αλλά επειδή αυτά είναι τα επιτυχημένα μνημίδια των παιδικών τους χρόνων. Είναι τόσο ξεκάθαρο το αγκίστρι.

Ξεκίνα να παρατηρείς τις όποιες καθημερινές συμπεριφορές σου. Πόσο αυτόματες και φυσικές σου φαίνονται. Είναι όλες τους μνημίδια στρατηγικής. Αυτόματοι πιλότοι για το μυαλό σου. Πράγματα που θα κάνεις χωρίς ιδιαίτερη σκέψη επειδή... έτσι; Όχι. Επειδή τα συγκεκριμένα μνημίδια επικρατούν μέσα σου και άρα σε ελέγχουν.

Κάνε ένα πείραμα. Βρες ένα πολυσύχναστο δρόμο και περίμενε το πράσινο για να περάσεις πεζός την διάβαση. Μόλις εκείνο ανάψει, θα νιώσεις μια ακατανίκητη επιθυμία να διασχίσεις τον δρόμο. Ήταν αυτό που έκανες όλη σου τη ζωή. Τώρα μην το κάνεις. Στάσου. Μπορείς να κοιτάξεις αν θέλεις κοροϊδευτικά τον «Γρηγόρη».

Φωτογραφία: TomHanx
Αντί να προχωρήσεις, άρχισε να παρατηρείς γύρω σου. Πόσα πράγματα βλέπεις, που αν περνούσες βιαστικά θα έχανες; Πόσα μνημίδια διάκρισης; Δες τους ανθρώπους, παρατήρησέ τους. Κάποιοι ίσως δυσανασχετήσουν που στέκεσαι μπροστά τους και τους κόβεις το δρόμο και άλλοι να σε κοιτάξουν περίεργα, «τι στο καλό κάνει αυτός ο τύπος, τρελάθηκε;» Ή ακόμα χειρότερα, «κάνε μας τη χάρη ρε φίλε μες τη μέση κι έχουμε και δουλειά!»

Αυτή τη στιγμή χωρίς να το ξέρεις, προβάλεις ένα μνημίδιο στρατηγικής, αυτό του «στέκομαι στην άκρη της διάβασης χωρίς να περνάω με το πράσινο» και τα δικά τους μνημίδια δεν μπορούν να το δεχτούν. Δεν μπορούν να το αφήσουν να τους προσβάλει. Διακατέχονται από το μνημίδιο «όταν ανάψει πράσινο, περνώ τον δρόμο  βιαστικά» και αυτό δεν θα αφήσει την πρωτοκαθεδρία του εύκολα.

Αυτό είναι το δεύτερο πράγμα που ενδιαφέρει τα μνημίδια μετά από την επιβίωση. Η αναπαραγωγή. Δηλαδή το πώς θα «μολύνουν» περισσότερους εγκεφάλους. Τα μνημίδιά σου, είτε διάκρισης είτε στρατηγικής, θέλουν να επιβιώσουν μέσα σου και να αναπαραχθούν σε άλλους. Αυτός είναι ο λόγος που μοιράζεσαι τις σκέψεις σου, τις απόψεις σου ή τις εμπειρίες σου με τους υπόλοιπους. Τα μνημίδιά σου προσπαθούν να αναπαραχθούν και να τα υιοθετήσουν κι εκείνοι.

Πρόκειται για δαρβίνεια συμπεριφορά, οπότε τα περισσότερα εργαλεία που χρησιμοποιούνται στη βιολογία και γενετική για να περιγράψουν τα γονίδια, μπορούν στην πλειοψηφία τους να χρησιμοποιηθούν και εδώ για να μας δείξουν πως τα μνημίδια μεταδίδονται και επιβιώνουν σε κάθε άτομο, και μακροσκοπικά πως χτίζονται έτσι κοινωνίες και πολιτισμοί ολόκληροι.

Στο επόμενο πράσινο μπορείς να περάσεις τον δρόμο. Ή να κάνεις μεταβολή και να γυρίσεις πίσω. Ή να περπατήσεις κατά μήκος του. Θα διαλέξεις το καταλληλότερο μνημίδιο στρατηγικής που θα σε εξυπηρετεί. Μπορεί να φαίνεται απλό αλλά σε προειδοποιώ ότι είναι αρκετά δύσκολο. Το πρώτο βήμα είναι να αρχίσεις να σκέφτεσαι τις συμπεριφορές σου, να βλέπεις τα αντίστοιχα μνημίδια. Ο στόχος είναι να τα ενεργοποιείς κατά βούληση. Ένα βηματάκι κάθε φορά. Μια μικρή αλλά σημαντική ελευθερία από κάθε ανεπιθύμητο αυτοματισμό σου.

Όσον αφορά τα μνημίδια διάκρισης, τις περιώνυμες σκιές στον τοίχο της σπηλιάς του Πλάτωνα, ξεκίνα να ελευθερώνεις το μυαλό σου από τις ταμπέλες που αυτό συνοδεύει κάθε αντικείμενο, πρόσωπο ή κατάσταση. Τα πράγματα δεν είναι ούτε άσπρα ούτε μαύρα. Έχουν χρώμα, και μάλιστα αυτό που επιλέγουμε εμείς να δούμε.

Την επόμενη φορά θα σου πω για την τρίτη κατηγορία μνημιδίων και τα βιολογικά σου κουμπιά. Μέχρι τότε, μιας και υποσχέθηκα μια κατεύθυνση στο αρχικό αίτημα του «ποιος είσαι», διατήρησε αυτό μνημίδιο. Δεν είσαι τα μνημίδιά σου. Είσαι πολύ πάνω από αυτά. Ήρθε η ώρα να πάρεις πίσω τον αυτοέλεγχο που είχες μόνο κατ’ επίφαση. Το μυαλό σου θα σε υπηρετήσει ευχαρίστως. Εκτός κι αν προτιμάς να το υπηρετείς εσύ. Τι λες;




ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα) 

Dawkins, Richard. The Selfish Gene, New Edition (Oxford University Press, 1989).
Dennett, Daniel C. Consciousness Explained (Little, Brown, 1991).
Brodie, Richard. Virus of the Mind (Integral Press, 1996).

Lynch, Aaron. Thought Contagion: how belief spreads through society  (Basic Books, 1996).
Aunger, Robert.  The Electric Meme: a new theory of how we think (Free Press, 2002).