Σάββατο 3 Δεκεμβρίου 2016

Μιμίδια εναντίον μνημιδίων



Θέλω να ξεκαθαρίσω μερικά πραγματάκια.

Βασικά ένα πραγματάκι, αλλά για αυτό θα χρειαστεί να τα βάλω με όλο το ελληνικό internet ή, για να είμαι πιο ακριβής, με όλο το ελληνικό internet που ασχολήθηκε με το θέμα των memes. Θα κάνω λοιπόν ένα μικρό διάλλειμα από την σειρά «Πώς να χακάρεις ένα μυαλό», που έτσι κι αλλιώς έχει πολύ δρόμο ακόμα, και θα ασχοληθώ με μία λέξη που έχεις διαβάσει πολλές φορές στα κείμενά μου και θα συνεχίσεις να διαβάζεις στο μέλλον.

Αν τυχαίνει να είσαι από τους «διαβασμένους» στο θέμα, σίγουρα θα έχεις παρατηρήσει ότι υπάρχουν αρκετές (πολλές εκ των οποίων και αξιόλογες) ιστοσελίδες, που μετέφρασαν και μετέφεραν τα memes στην ελληνική γλώσσα. Όλες όμως αναφέρονται στον όρο ως μιμίδια. Άρα πως εξηγείται η επιμονή μου και γιατί, αντίθετα από όλους τους άλλους, επιμένω να λέω τα μιμίδια, μνημίδια;

Οι λόγοι είναι τρεις, οι εξής δύο: τα μνημίδια δεν μεταφέρονται μόνο με μίμηση! Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Το 1976 ο βιολόγος Richard Dawkins εξέδωσε το θρυλικό του βιβλίο «The selfish gene», στο οποίο πρότεινε ένα νέο μοντέλο για την κατανόηση της εξέλιξης, της μεταφοράς και αναπαραγωγής των γονιδίων. Στο τέλος αυτού του βιβλίου, ο συγγραφέας δίνει και ένα bonus τμήμα για άλλες πιθανές χρήσεις αυτού του μοντέλου, για παράδειγμα στον πολιτισμό, όπου τον ρόλο των γονιδίων θα τον έπαιζαν οι ιδέες που τον δημιουργούν.

Ο Dawkins είχε ανακαλύψει τα memes σαν εξτραδάκι στην βασική του εργασία! Ίσως ούτε ο ίδιος μπορούσε τότε να φανταστεί το τι θα ακολουθούσε.

Μεταφράζω από εκείνο το βιβλίο: «Το meme είναι η βασική μονάδα πολιτισμικής μετάδοσης ή μίμησης». Ο ίδιος ο δόκτωρ Richard αναφέρει αλλού ότι επινόησε την λέξη meme από την ελληνική λέξη μίμημα, που σημαίνει «αυτό που το μιμούνται». 

Αυτό είναι και το βασικό επιχείρημα όλων όσων μεταφράζουν το meme ως μιμίδιο. Η λέξη meme, στην αρχική έμπνευση του Dawkins, προέρχεται από την ελληνική λέξη μίμημα, η οποία (επειδή ο συγγραφέας την ήθελε να μοιάζει και να παραπέμπει στη λέξη γονίδιο) μεταλλάχθηκε σε μιμίδιο. Όμως η ιστορία δεν τέλειωσε εκεί. Αντιθέτως, μόλις άρχιζε.

Η ιδέα του Dawkins για τα memes βρήκε πρόσφορο έδαφος σε πολλά λαμπρά μυαλά, τα οποία προχώρησαν σε μεγάλο βαθμό και τρομακτικό βάθος το θέμα, τόσο ώστε σήμερα τα memes να έχουν δικό τους ξεχωριστό πεδίο επιστημονικής έρευνας (βλέπε memetics).

Δεν ήταν μακριά η ώρα που ο αρχικός ορισμός θα επεκτείνονταν και θα μεταλλάσσονταν (ως meme κι αυτός) συνειδητά όμως, για να εξυπηρετήσει καλύτερα το μοντέλο και τα οφέλη μας από αυτό. Ο ψυχολόγος Henry Plotkin για παράδειγμα, μας δίνει την πρώτη παραλλαγή: «Το meme είναι μονάδα πολιτισμικής κληρονομικότητας ανάλογο του γονιδίου. Είναι η εσωτερική αναπαράσταση της γνώσης».

Εδώ το meme είναι κάτι παραπάνω από ένα απλό «μιμίδιο» και δικαίως αφού, όπως σου είπα και παραπάνω, τα memes δεν μεταδίδονται μόνο μέσω της μίμησης. Όπως θα δούμε σε μελλοντικό κείμενο υπάρχουν πολλοί τρόποι μετάδοσής τους και η μίμηση είναι μόνο ένας από αυτούς.

Τα memes λόγου χάρη μπορούν να μεταδοθούν από την λεγόμενη γνωστική δυσαρμονία (cognitive dissonance), όπου δύο αντικρουόμενα memes δημιουργούν ένα τρίτο (το μεταδιδόμενο) στην προσπάθεια του εγκεφάλου να ξεπεράσει την σύγχυση.

Είναι μια τεχνική που έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στις εξευτελιστικές τελετές μύησης των fraternities των αμερικάνικων κολλεγίων ή στις αντίστοιχες επώδυνες τελετές διαφόρων αιρέσεων ή στα καψόνια των νεοσύλλεκτων στο στρατό ή στο κόλπο του καλού και του κακού μπάτσου. Τα υποκείμενα δημιουργούν μέσα τους ένα καινούργιο μνημίδιο συσχετισμού μεταξύ της αφοσίωσης (ή της πίστης ή της συναίνεσης) με την ανακούφιση που σταμάτησε ο εξευτελισμός ή η όποια δυσάρεστη κατάσταση είχαν περιέλθει.

Τα μνημίδια αυτά είναι ιδιαιτέρως ανθεκτικά επειδή ακριβώς δεν έχουν προέλθει από μίμηση, αλλά έχουν κατασκευαστεί από το ίδιο το υποκείμενο και άρα είναι πλήρως συμβατά με τα υπόλοιπα μνημίδια της ιδεόσφαιράς του. Στην πραγματικότητα βέβαια, το μόνο που έγινε για αυτούς τους κακόμοιρους ανθρώπους ήταν να σταματήσουν οι βασανιστές την πρακτική τους. Αλλά αυτά θα τα πούμε κάποια άλλη στιγμή.

Ο τρίτος κατά σειρά ορισμός έρχεται από τον γνωσιολόγο και φιλόσοφο Daniel Dennet: «Το meme είναι μια ιδέα, το είδος μιας πολύπλοκης ιδέας που μορφοποιεί τον εαυτό της σε μια διακριτή αναμνησιακή μονάδα. Εξαπλώνεται μέσω οχημάτων που είναι οι φυσικές αναπαραστάσεις του meme».

Σε αυτό το σημείο έχουμε ήδη ξεφύγει αρκετά από το αρχικό μίμιμα. Παρατήρησε την έντονη παρουσία της μνήμης στους δύο τελευταίους ορισμούς, καθώς και την περιρρέουσα συνάφεια με το βιολογικό αντίστοιχο των memes, τα γονίδια.

Υπήρξε κι ένας τέταρτος πιο πλήρης, ή αν θέλεις πρακτικός ορισμός. Αυτός του Richard Brodie: «Το meme είναι μια μονάδα πληροφορίας σε ένα μυαλό, όταν η ύπαρξή του επηρεάζει τα γεγονότα με τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουργηθούν περισσότερα αντίγραφα του εαυτού του σε άλλα μυαλά».

Όπως βλέπεις κανένας ορισμός δεν αναφέρει την μίμηση ως σημαντικό στοιχείο εκτός από αυτόν του Dawkins, ενδεχομένως γιατί, στην αρχή τουλάχιστον, δεν είχε καταλάβει την τρομαχτική πολυπλοκότητα που είχε αυτή η ιδέα.

Γλωσσολογικώς μιλάμε για ένα αντιδάνειο. Η λέξη meme προέρχεται από ελληνικές λέξεις και τώρα επανέρχεται στην ελληνική γλώσσα. Αυτό είναι αυτό που συζητάμε τόση ώρα.

Παρετυμολογώ συνειδητά για να βελτιώσω αυτό το αντιδάνειο. Σύμφωνα με τα όσα σου είπα είναι ακριβέστερο να λέμε ότι το meme προέρχεται από την σύμπτυξη των λέξεων memory και gene. Αυτό είναι βολικότερο και για την αγγλική γλώσσα για τους ίδιους λόγους.

Γι’ αυτό ακριβώς σου ανέφερα και τους επικρατέστερους ορισμούς: το meme είναι ουσιαστικά ένα «γονίδιο του νου» ή καλύτερα των νοητικών μας διεργασιών. Παρόλο που ο αρχικός εμπνευστής είχε ως εφαλτήριο το μίμημα, παραδόξως στην μετεξέλιξη της έννοιας, θα ήταν ετυμολογικά ακριβέστερο να πούμε ότι προέρχεται από την σύμπτυξη των λέξεων μνήμη (μνημ-) και γονίδιο (-ίδιο).

Γι’ αυτό επιμένω ότι η καλύτερη μεταφορά του meme στα ελληνικά είναι μνημίδιο και όχι μιμίδιο. Το «γονίδια μνήμης» υπονοεί το σαφώς μεγαλύτερο εύρος τους και την βαρύνουσα σημασία τους, σε αντίθεση με έναν απλό μιμητικό μηχανισμό όπως είναι μια γκριμάτσα ή μια ιδιότυπη χειραψία.

Όχι ότι έχω κάποιο ιδιαίτερο μένος με αυτό. Όπως θα διαπιστώσεις, ή πιθανόν να υποψιάζεσαι, στο βασίλειο των μνημιδίων επικρατεί σχεδόν απόλυτη υποκειμενικότητα. Κοινώς «έτσι είναι, αν έτσι νομίζεις». Ο καθένας είναι ελεύθερος να διαλέξει όποια μετάφραση θέλει.

Όμως, έχοντας διαπιστώσει την δύναμη της ελληνικής γλώσσας, πιστεύω ότι μπορούμε να χρησιμοποιούμε καλύτερα τις λέξεις για μια αποδοτικότερη νοητική λειτουργία. Η λέξη μνημίδιο είναι περιγραφικότερη και πρακτικότερη της έννοιας του meme και γι’ αυτό πιο ωφέλιμη και χρήσιμη. Αυτός είναι και ο λόγος που την χρησιμοποιώ και θα την χρησιμοποιώ.

Για να κλείσω την σημερινή μου μικρούλα παρέμβαση, θέλω να σου υπενθυμίσω τον ορισμό του υποφαινόμενου, όπως αναρτήθηκε στο πρώτο-πρώτο post αυτού του blog: «Τα μνημίδια (memes) είναι όλες οι νοητικές διεργασίες ή συμπεριφορές που απαρτίζουν το Εγώ του καθενός». Αυτό στο θυμίζω για να σε προϊδεάσω για τα επόμενα.

Βρίσκω διασκεδαστική και ενδιαφέρουσα την έρευνα της μνημιδιακής επιστήμης (memetics) στη διασπορά των memes ως δομικών στοιχείων του πολιτισμού, αλλά βρίσκω πιο ενδιαφέρουσα την επίδραση που έχουν αυτά στον ψυχισμό μας και σε εμάς τους ίδιους, χωρίς μάλιστα να το καταλαβαίνουμε καν!

Φωτογραφία: lecee
Αυτό που θεωρείς την προσωπικότητά σου, το «ποιος είσαι» ή καλύτερα «ποιος νομίζεις ότι είσαι», είναι ένα κρεμμύδι με πολλές φλούδες-στρώσεις μνημιδίων. Αν μείνεις περισσότερο μαζί μου, θα ψάξουμε να βρούμε αν ή τι υπάρχει, όταν τελειώσουν οι φλούδες. Ποιος είναι αυτός πίσω από εσένα, πίσω από αυτόν που αυτοπροσδιορίζεσαι. Πίσω από τα μνημίδιά σου.

Στην αναζήτησή μας αυτή θα χρειαστεί να κοιτάξουμε και σε χώρους πέρα από την ανθρωπολογία και κοινωνιολογία που παραδοσιακά προσεγγίζουν οι μνημιδικοί επιστήμονες. Θα κοιτάξουμε σε νέες επιστημονικές θεωρίες, όπως η κβαντική φυσική και η θεωρία του χάους, ενδυναμώνοντας ταυτόχρονα την ενόρασή μας με γενναίες δόσεις ψυχολογίας, φιλοσοφίας και τεχνικών αυτοβελτίωσης. Σε προειδοποιώ ότι είναι ένα εκρηκτικό κοκτέιλ. Είναι όμως το κοκτέιλ που θα σου δώσει ένα μεθύσι με το καθαρότερο μυαλό που είχες ποτέ.


Υ.Γ.1. Κατά την έρευνα που προηγήθηκε του παρόντος κειμένου, έπεσα πάνω σε μερικές αξιόλογες ελληνικές ιστοσελίδες που προσεγγίζουν το θέμα των «μιμιδίων» με συνέπεια, αλλά και κατανοητή γραφή. Παρά την μικρή μου μεταφραστική διαφωνία αξίζουν τον κόπο και τον χρόνο σας. Αν λοιπόν σας ιντριγκάρει το θέμα, ρίξτε μια ματιά στους παρακάτω συνδέσμους.

The human manual
Αρκετά λεπτομερές άρθρο που παρουσιάζει όχι μόνο τα memes, αλλά και τον κύκλο ζωής τους, τους τρόπους μετάδοσής τους, τους διανοητικούς ιούς που προκύπτουν από αυτά και πιθανούς τρόπους θεραπείας. Μεγάλο σε μέγεθος, όχι όμως χωρίς λόγο.

Voluntas
Γενική περιγραφή, ιδανική για κάποιον που δεν έχει ξανακούσει για το θέμα. Ιδιαίτερη μνεία στην άποψη της Susan Blackmore και εύστοχα παραδείγματα.

Γελωτοποιός
Ζουμερό, μικρό, με απολαυστική γραφή και ιδιαίτερο χιούμορ. Γέλασα με το ορθό μνημίδιο: το «μιμίδια» διαβάζεται και προφέρεται όπως τα «γονίδια», όχι όπως τα «αρχίδια». Αν είναι να διαβάσετε μόνο ένα πράγμα για τα memes, διαβάστε αυτό.
                                                          

Υ.Γ.2. Επειδή το μνημίδιο meme στα ελληνικά σημαίνει μιμίδιο είναι αυτή τη στιγμή το επικρατές στον κυβερνοχώρο, ξέρω εκ των προτέρων πόσο θα δυσκολευτεί το δικό μου, meme στα ελληνικά σημαίνει μνημίδιο, ακόμα και να επιβιώσει. Στέκομαι εδώ μόνος εναντίον όλων.

Μόνος είπα; Όχι απαραίτητα. Τώρα πιθανόν και εσύ να έχεις εμβολιαστεί με το μνημίδιό μου. Δες το σαν το προσωπικό μας στοίχημα, την μεταξύ μας μυστική διασύνδεση. Κάθε φορά που θα ακούς για μνημίδια από κάποιον, θα ξέρεις ότι είναι «δικός σου», ότι έχετε τουλάχιστον κάποιες κοινές απόψεις. Αν όμως ακούσεις κάποιον να μιλάει για μιμίδια, θα τον στείλεις εδώ. Έτσι δεν είναι;




ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)


Dawkins, Richard. The Selfish Gene, New Edition (Oxford University Press, 1989).
Plotkin, Henry. Darwin Machines and the Nature of Knowledge (Harvard University Press, 1993).
Dennett, Daniel C. Darwin’s Dangerous Idea (Simon & Schuster, 1995).
Brodie, Richard. Virus of the Mind (Integral Press, 1996).
Blackmore, Susan. The Meme Machine (Oxford University Press, 1999).


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου